Początek humanizmu w Polsce

Humanizm, jak wiadomo, ma swój początek we Włoszech. Chcąc uzyskać odpowiedź na pytanie o jego początek w Polsce, należy skupić się na stosunkach polsko – włoskich.

Wspomniane kontakty datują się na 1424r., kiedy na koronacji królowej Sonki w Krakowie wystąpił włoski humanista Francesco Filelfo, popisując się przed zacnym gronem, bo koronowanymi gośćmi Jagiełły, kunsztowną zapewne i uczoną oracją. Był to właściwie list pochwalny dla Władysława Jagiellończyka z okazji jego zwycięstwa w 1443 r. z Turkami.
Niezaprzeczalnie bezpośrednimi kontaktami większej społeczności, aniżeli tej z królewskiego otoczenia, były podróże humanistów. Takimi gośćmi w Polsce byli m.in. Filip Buonaccorsi czy Kallimach. Zaznaczyć należy, że właściwie pobyt Killimacha w Polsce był przypadkowy. Otóż był on zmuszony do ucieczki przed papiestwem z Rzymu a schronienie znalazł w Polsce, na dworze arcybiskupa lwowskiego Grzegorza z Sanoka. Jest to postać godna uwagi, gdyż w pewnym stopniu przejawiająca postawę humanistyczną. Nie licząc faktu, iż pisywał epitafia, mowy pogrzebowe czy komedie na wzór Plauta, zaznaczyć należy, że podróżował do Włoch. Stamtąd wyniósł ogładę humanistyczną, po czym został bakałarzem Akademii Krakowskiej, a pamięć po nim pozostała jako o „ troskliwym opiekun szkoły katedralnej i mecenasie.”
Podobnie znaczące stały się wyjazdy Polaków do Włoch. Przykładami Polaków podróżujących do stolicy humanizmu są
• Jan Długosz był w Bazylei, miał kontakty z włoskimi humanistami, zbierał we Włoszech dzieła rzymskich historyków.
• Jan z Ludziska z Włoch przywiózł kult humanistycznej retoryki i odpisy dzieł antycznych. (Nie można zapomnieć o ty, żeretoryka i oratorstwo były tymi dziedzinami, poprzez które najwcześniej objawiły się nowe gusty i nowe normy literackie.)
• Piotr Gaszowiec (uczeń Jana z Ludziska)profesor wydziału lekarskiego Akademii Krakowskiej, znany był z mów wzorowanych na humanistycznej retoryce, jakie wygłaszał w imieniu miasta i uniwersytetu, co wyniósł z wcześniejszych podróży.

Niezmiernie ważnym centrum rozwoju kultury humanizmu w Polsce, stała się, wspomniana wcześniej, Akademia Krakowska.
Akademia Krakowska – XVI w. została założona przez Kazimierza Wielkiego w 1364r. Początkowo miał być to uniwersytet o profilu prawniczym. Jednak z czasem rozpoczęto tu również nauki na kierunku teologii, tak więc w XVw. Była to uczelnia o charakterze uniwersytetu średniowiecznego. Teologia była więc najważniejszą dyscypliną naukową, ale nie jedyną. Coraz istotniejszą rolę zaczęły odgrywać tzw. ARTES LIBERALES – sztuki wyzwolone. Składały się na nie dwa zespoły nauk: trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka) i quadrivium (arytmetyka, geometria, muzyka, astronomia). Z czasem zaczęły się one autonomizować i uniezależniać.
Już od 1419r. istniała w Akademii Krakowskiej katedra retoryki. Nieco później powstała katedra poetyki. Wykładano utwory pisarzy antycznych m. in. Cycerona.
Zasadnicze zmiany nastąpiły w latach 90. XVw., kiedy to pojawiła się nowa kadra wykładowców, fascynowanych kulturą i literaturą antyczną. W Tyma czasie powstało wiele podręczników stylu i wymowy łańskiej.
Pierwsze trzydziestolecie XVIw. zaznaczyło się w Akademii Krakowskiej wzmocnieniem tendencji humanistycznych. Z murów uczelni wyszła pierwsza grupa humanistycznych poetów. Jan Danyszek i Jan z Wiślicy - uczniowie Pawła z Krosna. Sława uniwersytetu jako znaczącego ośrodka literatury i nauk rosła, dlatego ściągali tu znani humaniści północnoeuropejscy: Joachim Vadianus, Walenty Eck, Jan Hadelius.
W latach dwudziestych rozwinęły się studia grecystyczne i hebraistyczne. W ten sposób studenci mogli realizować humanistyczny ideał homo trilinguis – człowieka trójjęzycznego (tzn. łacina, greka, hebrajski), mogącego prowadzić badanie filologiczne zarówno nad literaturą antyczną, jak i Biblią. Właśnie w tym okresie studiowali tu m. in. Andrzej Frycz Modrzewski, Stanisław Hozjusz, Stanisław Orzechowski i Marcin Kromer, nieco później Jan Kochanowski, Piotr Skarga, Stanisław Grodziecki i Jakub Wujek.

W tymże pierwszym okresie rozwoju humanizmu w Polsce, który jak można zauważyć przebiega w pełni, powstaje wiekopomne dzieło Mikołaja Kopernika pt. „O obrotach ciał niebieskich”. Praca ta stała się momentem zwrotnym dla nauki i spojrzeniu na nią.
Nie bez znaczenia dla Polski stała się także praca polskiego humanisty Jana Ostroróga. Prezentował on typowe spojrzenie humanistyczne w sferze publicystyki. W swoim dziele pt. „Monumentum … pro Republice ordinatione” („Memoriał o naprawie Rzeczpospolitej”) zawarł koncepcje umocnienia władzy monarszej i uniezależnienia państwa od Kościoła. W okresie około 1520 r. zabroniono przywożenia do Polski dzieł Marcina Lutra. Było to spowodowane zdecydowanie zmniejszonym wpływem Kościoła na kraj, a także popularyzacją luteranizmu (który na Pomorzu miał wielu zwolenników).

Jeżeli natomiast chodzi o rozwój literatury w Polsce w pierwszej fazie humanizmu, należy zaznaczyć wpływ dwóch twórców, tj. Klemensa Janickiego i Mikołaja Hussowskiego.
Klemens Janicki był synem chłopskim, który z łac. nazwał się Janicjuszem. Zdobył on dyplom doktorski w Padwie, a jego twórczość ceniona była nie tylko w Polsce ale i na arenie europejskiej. Charakterystycznym stał się jego bardzo indywidualny styl, mianowicie niesamowicie szczerze pisze o sobie samym ( czego potwierdzeniem jest np. elegia egotyczna „O sobie samym do potomności”). W jego utworach na szczególną uwagę zasługuje urok, jaki poeta tworzy wokół nastroju melancholii.
Mikołaj Hussowski z kolei ustępuje wcześniej wspomnianemu Janicjuszowi pod względem kultury poetyckiej, natomiast w kwestii oryginalności utworów, ich role się zmieniają. Mianowicie jego utwory są w znacznym stopniu zbliżone do życia polskiego, co wyraźnie zaznaczone zostało np. w utworze pt. „Poemat o żubrze” przedstawiającym polowanie na zwierza. Jego poezję charakteryzują liczne dygresje liryczne na temat patriotyzmu autora.