Rozwój polskiego humanizmu

Właściwy rozwój humanizmu w Polsce datuje się na koniec wieku XV i początek XVI (czas kiedy humanizm we Włoszech wchodził w fazę schyłkową). Jest to okres wzmożonej komunikacji Polaków z humanistami z innych krajów, Włochy nadal pełnią funkcję stolicy humanizmu gdzie uczęszcza się na studia, skąd przywozi się do kraju znakomite dzieła.

Wszystko to ułatwione zostaje dzięki rozwojowi druku.
W epoce renesansu powstał druk; pierwszy wędrowny warsztat pojawił się w Polsce w 1473r. Był to warsztat Bawarczyka Kaspra Straubego, który przez cztery lata wykonywał prawdopodobnie zamówienia bernardynów krakowskich. Pierwsze zdania polskie, jakie pojawiły się w druku, wyszły spod wrocławskiej prasy Kaspra Elyana. Wydane tu w 1475r. Statua synodalia episcoporum Vratislaviensium uzupełnione zostały polskim tekstem Ojcze nasz, Zdrowaś Mario i Wierzę z Boga. Historię nieprzerwaną polskiego drukarstwa rozpoczyna rok 1503. Wtedy to do Krakowa przybył z Metzu Kasper Hochfeder i założył drukarnię, w dwa lata potem przejętą przez Jana Hallera. Z tego warsztatu wyszedł tzw. Statut Łaskiego, na którego czele umieszczono tekst Bogurodzicy. Drukarnia Hallera na pewien czas zmonopolizowała przedsięwzięcia wydawnicze. Zaopatrywała duchowieństwo polskie w druki liturgiczne, pracowała na rzecz Akademii Krakowskiej. Ztego warsztatu wychodziły scholastyczne podręczniki uniwersyteckie. Można spojrzeć na rozwój przedsiębiorstw drukarskich jako na przejaw rozwoju wczesnej fazy kapitalizmu w Polsce, ale dzieje drukarstwa wydają się znacznie istotniejsze jako pośredni dokument rozwoju i walki gustów i przekonań ideowo- artystycznych.
Druk jest sojusznikiem polszczyzny, ponieważ impresorzy we własnym interesie starali się zaspokoić głód słowa w języku polskim oraz powstający rynek księgarski, obejmujący terytorium całego państwa. Sprzyjał on ujednoliceniu norm ogólnopolskiego języka literackiego. Dziedziną, w której praktyka drukarska odegrała rolę decydującą, była ortografia polska.
Rozwój drukarstwa wpłynął także na rozwój form piśmienniczych w Polsce. Rozkwita polska publicystyka i literatura polityczna. Jest to jednak przede wszystkim okres, kiedy język polski bierze górę nad językiem łacińskim.

Wybitnym polskim myślicielem, publicystą i moralistą był Andrzej Frycz Modrzejewski. Niezwykle interesujące w jego osobie jest to, że nie dość że był wykształconym humanistą, był zarazem gorliwym wyznawcą chrześcijańskich zasad moralnych. „Surowo i bezwzględnie potępia przejawy niesprawiedliwości społecznej, krzywdę dziejącą się w Polsce mieszczanom (…) a bardziej jeszcze chłopom (…).” Modrzejewski swoje poglądy przedstawił w broszurach pisanych w łacinie.

Innym znaczącym pisarzem polskim był Łukasz Górnicki, który zasłynął dziełem Pt. „Dworzanin Polski”. We wspomnianym utworze opisane jest, mało realne, życie towarzyskie tytułowego dworzanina. Przerobił on także, na użytek polski, utwór Baldassare’a Castiglione „Dworzanin”, którego treść przekracza ramy nakreślone przez tytuł. Modrzejewski próbuje narzucić czytelnikowi swój pogląd, zgodnie z którym najlepiej czci się Boga służąc ideałom dobra, piękna i miłości bliźniego.

Jeżeli chodzi o inny typ literatury, mianowicie literaturę piękną, rozwija się ona na bardzo wysokim intelektualnie i estetycznie poziomie, o czym świadczą dzieła wielu wybitnych twórców.

Pierwszym z nich jest Mikołaj Rej. Rej jest uważany za mistrza opisu literackiego. Nazwany jest Brueglem polskiej literatury, z powodu wyjątkowej wyobraźni malarskiej. Porównywany jest do Erazma z Rotterdamu, Franciszka Rabelais i Michała de Montaigne'a. W jego światopoglądzie charakterystyczne jest przekonanie, iż język polski jest wystarczającym do porozumiewania się z Bogiem. Dzięki jego literaturze, naświetla się to jak bardzo rozprzestrzeniła się kultura humanistyczna w Polsce. Okazuje się bowiem, że nie trzeba znać łaciny aby móc czytać znakomite dzieła, nie jest również konieczne wyjeżdżanie do Włoch aby móc się spotkać ze znakomitą sztuka czy kulturą, gdyż w Polsce nie tylko dwór królewski ale i dwory magnackie stały się ośrodkami humanizmu. Ponieważ okres twórczości Reja przypada na czas najgorętszych walk z duchowieństwem, jego literatura w jednoznaczny sposób dotyka tego problemu. Bezpośrednim tego przykładem jest satyra Pt. „Krótka rozmowa między trzema osobami, panem, wójtem i plebanem, którzy i swe i innych ludzi przygody wyczytają, a takież i zbytki i pożytki dzisiejszego świata”. W tejże satyrze zostaje wypowiedziana surowa krytyka zmaterializowaniu społeczeństwa. Utworem Reja o tematyce świeckiej jest „ Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego”, który jest poematem dydaktycznym pisanym trzynastozgłoskowcem. Poemat ten traktowany jest jako obszerny opis codziennego życia szlachty.

Jan Kochanowski postrzegany jest jako wybitny poeta polski epoki renesansu, sekretarz królewski. Był przedstawicielem filozofii eklektycznej – stoicyzmu, epikureizmu, renesansowego neoplatonizmu i głębokiej wiary w Boga, łącząc tradycję antyku i chrześcijaństwa. Godnym uwagi jest to, że to Kochanowski właśnie odegrał znaczącą rolę w procesie unarodowienia się polskiej literatury humanistycznej (stworzył poezję narodową która odpowiadała poziomowi ówczesnej literatury humanistycznej). Kochanowski był głównie lirykiem, stąd też jego fraszki, którym sam autor przypisywał ogromne znaczenie, ale i pieśni. Pieśni, jako utwory dłuższe i o wyłącznie poważnej treści, autor zebrał w zbiór liczący 49 utworów. Jednak wszystkie jego utwory głoszą główną zasadę, zgodnie z która nie bogactwo czy powodzenie są podstawą szczęścia, ale czyste sumienie. Utworem wartym zaznaczenia jest różniąca się znacznie od innych, „Pieśń świętojańska o Sobótce”. Jej geneza ściśle łączy się ze zwyczajem obchodzenia nocy świętojańskiej. Oprócz tego znanymi i cennymi utworami Jana Kochanowskiego są „Treny” poświęcone śmierci córki autora – Urszulki, ceniony na całym świecie zbiór liryk Pt. „Psałterz Dawidów”.

Znakomitym twórcą był również Mikołaj Sęp – Sarzyński, który choć zmarł w bardzo młodym wieku (miał 31 lat) pozostawił skromny ilościowo ale bogaty pod względem treści, dorobek literacki. Jego utwory odznaczają się kunsztowną formą i głęboką, wzruszającą treścią, np. „sonety”.

W dobie rozwoju retoryki nie można zapomnieć o wybitnym kaznodziei i publicyście – księdzu Piotrze Skardze. Napisał wiele utworów polemizujących i zwalczających reformację. Do literatury przeszedł głównie jako autor „Kazań sejmowych”. Przedstawiają one poglądy stronnictwa katolickiego w senacie.

Jeżeli chodzi o sztukę, artyści tego okresu wracali do klasycystycznych wzorców w malarstwie, rzeźbiarstwie i architekturze. Sztuka związana z religią chrześcijańską wciąż była dominująca, ale historie i wizerunki przedstawione w dziełach sztuki przejawiały tendencje do wysławiania człowieka i rzeczy doczesnych. Wzrost wartości indywidualizmu, a co za tym idzie coraz większa liczba zamówień indywidualnych sprawiły, że powrócono do malowania portretów- gatunku malarstwa, który prawie znikną w średniowieczu. Takie zainteresowanie chwilą obecną sprawiło, że realizm stał się równie ważny jak symbolizm. Aby nadać obrazom charakter bardziej trójwymiarowy, artyści renesansowi rozpracowali matematyczne prawa rządzące perspektywą.

Tak czy inaczej, o humanizmie w Polsce nie można powiedzieć jako o kopii tego z zachodu. Dodatkowo nie można pominąć fanatycznego „erazmizm” w Polsce. Było to zjawisko wywołane zafascynowaniem postacią Erazma z Roterdamu, który miał swoich zwolenników na uniwersytecie, w kręgach mieszczaństwa, na dworze królewskim, wśród polskich magnatów. Co ciekawe-kult Erazma (który niewątpliwie jemu samemu schlebiał) łączył ludzi różnych klas społecznych, co wydawałoby się niemożliwe.