Rozwój humanizmu na świecie

W XVw. rozwinęły się systematyczne studia nad kulturą grecką i rzymską jako odrębna dyscyplina, już autonomiczna i niezależna od teologii . Były to studia językowe – stylistyczne i literacko – antykwaryczne, które z czasem pojawiają się i na uniwersytetach pod nazwą humaniora, wypierając po części tradycyjne schematy i metody: jeśli scholastyka i dialektyka nie ustąpią miejsca retoryce i gramatyce, to przynajmniej będą się musiały liczyć z inną konkurencją. Większość uniwersytetów, które były znakomitsze w przeszłości, niechętnie wyrzekały się dawnej sławy ostrzej zwalczały nowinki humanistyczne, np. paryska Sorbona.
Humanizm rozwija w sposób znakomity kunszt języka, co z czasem przeradza się w jego kult.
Kult języka był kultem retoryki i gramatyki, których najdoskonalsze wzory odnajdywano w łacinie (antycznej)i grece. Norma najszczytniejsza była praktyka pisarska Cycerona. Pisać i mówić po łacinie jak cycero było marzeniem humanistów. Odstępstwa od ideału cycerońskiego bywały tępione i piętnowane – szczególnie w XVI w. – jako wykroczenia przeciw dobremu smakowi. Opozycja przeciw swoistemu terrorowi cyceronistów przyszła z północnej Europy.
Jej czołowym przedstawicielem był Erazm z Rotterdamu (1467 – 1536), najwybitniejszy umysł XVI w. Zaniepokojony stanem kościoła głosił potrzebne reformy, ale odmówił poparcia luteranizmowi, zniechęcony napastliwym i gwałtownym tonem wystąpień Lutra. Cale życie poświęcił głoszeniu pokoju chrześcijańskiego perswazji i próbom pogodzenia zwaśnionych stron. Naraził się zarówno kościołowi jak reformacji. Tępił obskurantyzm scholastyki i zwalczał bezduszny formalizm humanizmu. Był koryfeuszem prądu zwanego irenizmem (gr. Eirene – pokój), który przeklinał twórczość wielu wybitnych pisarzy XVI w., wśród nich Modrzewskiego, Kochanowskiego i który zyskiwał uznanie, choć nie zawsze skutecznie wielu polityków i mężów stanu.
Humanizm Erazma był otwarty i egalitarny. Oburzał go pogląd wytwornych znawców antyku, którzy po łacinie pisali, ale aby nie znieważyć świętego sakramentu tego języka nie chcieli się nim posługiwać w mowie potocznej. Dla upowszechnienia kultury humanistycznej, Erazm opracował ADAGIORUM COLLECTANEA zbiór przysłów sentencji i aforyzmów łacińskich, który był swoista antologia mądrości i kultury języka. Adagia cieszyły się ogromna popularnością toteż Erazm wznawiał je i rozszerzał w następnych edycjach. Uczyły postępować godziwie, mówić i pisać poprawnie. W ten sposób bonae litterae stawały się własnością ogółu. Znamienna była reakcja niektórych uczonych humanistów na Adagia: zarzucili Erazmowi, ze ujawnia przed gminem święte tajemnice języka. Erazm przyczynił się walnie do rozwoju biblijnych studiów filologicznych. Wydawał pisma Ojców Kościoła opublikował krytyczne wydanie greckiego tekstu Nowego Testamentu z nowym przekładem łacińskim i komentarzami.
Dodatkowo Erazm uważany był przez stronę katolicką za ojca duchowego reformacji, gdyż zwalczał obyczaje kleru, korupcje, symonie, cezaryzm papieży, głupotę i nieuctwo mnichów,. Cieszył się sławą w całej Europie, utrzymywał kontakty korespondencyjne z władcami i uczonymi, a jednak cale jego życie było tragiczna rozterka. Głosił pokój zgodę i miłość, a przyszło mu być świadkiem walki i wojen, które podzieliły narody europejskie jak nigdy dotąd.